Álit nonna

Í nýlegu viðtali við dr. Sigríði Dúnu Kristjánsdóttur um baráttu kvenna kom ýmislegt fróðlegt í ljós. Það skal tekið fram að sá sem þetta skrifar telur að hver einstaklingur eigi að njóta hæfileika sinna og fulls jafnréttis óháð kyni, þar með talið að njóta jafnra launa fyrir sama vinnuframlag.

Dr. Sigríður segist vera femínisti og jafnréttissinni.Það fer ekki saman. Femínistar berjast ekki fyrir jafnrétti heldur jöfnum rétti fyrir kvennfólk á tilgreindum sviðum þar sem á þær hefur hallað.  Munurinn er sá að á bæði kynin hallar en ekki á svömu sviðum. Með því að leiðrétta hallann gagnvart öðru kyninu án þess að takast á við hitt þá fer að halla meira á karla. Dr. Sigríður taldi að karlar mættu hafa skoðanir. Æskilegt væri hins vegar að þeir tileinkuðu sér þessa hallahugsun fyrst.

Dr. Sigríður fjallaði um sögu kvenna og m.a brautryðjendur í kvenabaráttu. Eins og flestum er kunnugt þá hafa söguskýringar fyrri alda miðast við hetjurnar og yfirstéttina en ekki almúgann, grasrótina sem stuðlaði að framförum og gerði þær mögulegar. Þetta sagði dr. Sigríður að væru „karllæg gildi“, og mátti skilja á henni að væru ekki að hennar skapi. Ég veit ekki hvað orðið „karllægt“ þýðir. Ég googlaði það og komst að því að orðið er notað sem skammaryrði í nokkrum greinum femínista. Það sem þær telja að miður hafi farið í fortíð sé karllægt og þá væntanlega eingöngu körlum að kenna.

Eins og ég skil orðið þá er karllægt eitthvað sem byggist á eðli karlmanna. Jafnframt sagði dr. Sigríður að eingöngu karlar hefðu mótað samfélagið þangað til femínistar fóru að hafa áhrif.

Á hvaða rannsóknum byggir fræðimaðurinn dr. Sigríður þessar fullyrðingar. Eru rannsóknir sem sýna að konur vilji ekki hampa hetjum en allir karlar vilji það. Voru það karlar sem hömpuðu kvenfrelsishetjunum eða var sú saga ekki síður skrifuð af konum? Hvaða rétt hefur dr. Sigríður eða aðrir femínistar að skilgreina karlmenn þannig. Eins og áður segir hélt dr. Sigríður því fram að fyrir upphaf kvenfrelsisbaráttunnar hafi þjóðfélagið verið eingöngu mótað af karlmönnum. Það er ekki aðeins fáránlegt heldur einnig algjör niðurlæging fyrir kvenfólk fyrri tíma sem ól upp kynslóðir karla og kvena.  Í einni femínistagreininni segir svo: „Forræði karllægra gilda með gróðasjónarmið, fífldirfsku og eiginhagsmunasemi að leiðarljósi, verður að linna, segir í ályktun Femínistafélags Íslands, vegna stöðunnar í íslenskum efnahagsmálum.“ Femínistar eru með þessu að halda fram að karlar einir vilji hagnað þ.e gróðasjónarmið, séu óvarkári og hugsi bara um sjálfa sig. Ef ég segði eitthvað sambærilegt um kvenfólk, lýsti því sem einhverjum steríotýpum með svo neikvæðum hætti þá yrði uppi fótur og fit. Ég lýsi þessa umræðu sem hreinu ofbeldi gagnvart ungum drengjum sem eru að móta sér sjálfsmynd. Upphaflega þá fjallaði réttindabarátta kvenna um misréttiið sem var til staðar án þess að í því væri fólgin niðurlæging fyrir karla. Nú þegar flestum markmiðum baráttunnar er náð þarf að ná lengra, niðurlægja karla til þess að ná meiri rétti en þeir hafa. Einelti er einnig valdabarátta þar sem sá veikari notar niðurlægjandi ummæli eða hegðun til að breyta valdastöðunni. Slík niðurlægjandi hegðun er ofbeldi sem er verra en barsmíðar. Þær aðferðir eru þá væntanlega kvenlæg gildi sem taka eigi við hinum karllægu.

Samkeppnisbrot eru taldir glæpir gegn almenningi í siðuðum löndum. Það er viðurkennt að fákeppni leiðir til lakari kjara fyrir almenning. MS hefur brotið grunn reglur sem samkeppniseftirlit fylgist með að séu haldnar.  Þeir viðurkenna það fúslega. Þeir segjast starfa inna einokunarlaga sérstaklega gerðum fyrir þá.  Samkvæmt þeirra sögn er ekki um lögbrot að ræða. Brotin voru framin, það er viðurkennt. Spurningin er hversu víðtækan skotrétt MS hefur á almenning.

Ég hef ekki þá yfirsýn yfir málið að ég geti dregið það í efa. Ég er ekki að ásaka þá um lögbrot. Ef þeir eru ekki sekir um lögbrot eru lögin röng.

Þeir reyna þó að verja gerðir sýnar og rétt sinn til einokunar.

Í þeirra vörn kemur ýmislegt í ljós. Einn talsmaður batterísins  hélt því fram að neytendur græddu á samkeppnisbrotum þeirra. Eftir þessari röksemdafærslu ættum við að auka einokun, afhenta einu olíufélagi einkarétt á að selja okkur bensín og olíur. Það mætti rökstyðja með sama hætti að þar næðust samlegðaráhrif sem kæmu neytendum til góða. Þau myndu í staðin ábyrgjast dreifingu um allt land.

Þessi maður sagði að mun hagkvæmara væri að MS seldi tengdum aðilum mjólkurafurðir á lægra verði því með því næðist hagkvæmni sem lækkaði verði til neytenda og nefndi hann tvo milljarða í því sambandi.

Ef hagræði er í því að selja tengdum aðila mjólk á ákveðnu verði, hvað er það sem hindrar MS að selja mjólk líka til samkeppnisaðila á sama verði. Hún ætti vegna hagræðingarinnar sem talað er um að standa betur að vígi vegna þessarar hennar.

Ekkert rökrænt svar getur verið annað en að MS notar einokunaraðstoð sína til að hindra aðra að framleiða úr mjölk.. Hún brýtur niður sprotafyrirtæki sem reyna að koma á einhverju nýju. Það er ekki aðeins verð sem verður hærra heldur gætu smáfyrirtæki þjónað þörfum sérvitra neytenda. Þeir gætu t.d. sleppt sykri og eiturefninu aspargam úr sínum vörum.

Hver eru svo rökin fyrir einokun MS. MS er ekkert nema iðnfyrirtæki. MS er ekki landbúnaður sem tryggir byggð í landinu. Ein rökin voru þau að MS tæki að sér að sækja mjólk til bænda hvar sem þeir byggju. Olíudreifing sér líka um að alls staðar fáist olía. Með einokun MS er veitt skotleyfi á almenning til að niðurgreiða mjólkurdreifingu. Einokun leiðir alltaf til hærra verðs. Hærra verð jafngildir skattlagningu. Miklu eðlilegra er að beita einhvers konar jöfnunargjöldum, ef þess er þörf.

Er MS fyrirtæki hina dreifðu byggða. Því er öðru nær. MS fækkar vinnutækifærum út um landið og dregur þau til þéttbýlisstaðanna.

Af hverju er ekki löngu búið að stöðva þessa einokun.

Er svarið hugsanlega að fyrirtæki með þessari ofboðslegu veltu haldi uppi mönnum sem tengjast inn í alla stjórnmálaflokka. Ég hef ekkert fyrir mér í þessum vangaveltum annað en það að það er gjörsamlega fáránlegt halda einokunaraðstöðu MS. Sérstaklega eftir þau brot sem talsmaður hennar hefur viðurkennt.

Nú er rætt um það alls staðar á Vesturlöndum að ríkir einstaklingar og fyrirtæki séu að eyðileggja lýðræðið. Jafnvel þó ekkert sé misjafnt í þessu máli verðum við að vera á verði. Hlustum á rök einokunarsinnanna. Ef Þau verða ekki vitrænni en þau dæmi sem nefnd hafa verið þá á leggst grunur um eitthvað misjafnt.

Ef við bættum fyrir fleiri sviðum einokunar þá geturm við haft ríkiseinokunarútvarp og sjónvar. Rökin fyrir því voru menningarlegs eðlis. Við gætum haft eitt samband samvinnufélga sem sæi um alla smásölu. Minna vöruúrval myndi strax spara í byggingum.   Við gætum stofnað gamla kaupfélagssýstem það sem miðstýrt vald í Reykjavík héldi áfram að telja bændum trú um að þetta sé fyrir þá.

Sem betur fer veit stór hluti almennings þegar hann er tekinn í rassgatið  Hvað þolum við þetta lengi.

Við Þurfum að snú bökum saman svo þessar aðferðir hætti. 

Við eigum auðvelt með að sjá heimsku annarra þjóða en áttum okkur síður á eigin heimsku. Heimska okkar sem annarra byggist ekki á meðfæddri takmörkun greindar heldur á skorti á upplýsingum og óskhyggju.

Reiði forheimskar fólk og reiði eftir hrun hefur forheimskað íslenska þjóð. Ein vitleysan sem menn apa hver eftir öðrum er að fall krónunnar valdi aukinni greiðslubirgði og þess vegna sé vísutölutrygging hræðileg. Hún mamma keypti dollar á rúmar 6. kr. einhvern tíman í fyrndinni. Ef hann væri reiknaður í upp á gamalli krónu myndi hann kosta milli 12 og 13 þúsund krónur. Svona taka menn dæmin til að sanna að vísitölutrygging sé ómöguleg.

Þetta eru bara tölur. Það sem skiptir máli er hvað einstaklingur er lengi að vinna fyrir einum mjólkurlítra eða sunnudagasteikinni.

Ég tók vísitölutryggt lán fyrir nokkrum áratugum og var það til 25 ára. Seinustu afborganir voru lítið lægri en upphaflega lánið var í krónum talið. Þetta skipti ekki miklu máli því launin mín höfðu hækkað umfram vísitölu.

Í hruni lækka launin í raun, þ.e. allt verðlag og afborganir hækka miðað við laun.  Þá verða afborganir stærri hluti af mánaðarlaunum en áður. Er þetta vandamál bundið vísitölunni og íslensku krónunni?

Ef gengið er stöðugt minnka viðskipti fyrirtækja, framleiðslan verður dýrari og ósamkeppnisfærari. Annað hvort verða launin að lækka eða segja verður upp fólki. Oftast á hvorutveggja sér stað. Hvort sem launin lækka vegna atvinnumissi eða launalækkunar þá eru vandamáli með afborganir af lánum þau sömu. 

Ef menn hafa krónuna og óvísitölutryggð lán er hætta á því að lán séu ekki greidd til baka eins og raunin var á áður en vísitölutrygging var tekin upp. Gott segja sumir. Þessir auðmenn sem eiga peningana mega vel missa þá. Gallinn er sá að þeir ríku geta ávaxtað peningana sína með öðrum hætti. Þeir peningar sem eftir verða eru úr launaumslögum verkafólks og eyðast upp. Lán verða af skornum skammti og aðeins fyrir vini þeirra sem ráða fjármálastofnunum sem keppast við að festa þá í einhverju sem heldur verðgildi sínu en skapar ekki endilega meiri hagnað fyrir heildina.  

 Ástæða þess að eignir stórs hluta landsmanna eyddist upp í hruninu eru sú að bankarnir fengu fólk með rangri upplýsingagjöf til að taka meiri lán en skynsamlegt var. Afleiðingin var ekki aðeins sú að einstaklingar tóku of mikil lán hver fyrir sig. Verra var að auknir peningar (sem teknir voru að láni) hækkuðu verð fasteigna á fjölmennustu svæðum landsins langt umfram kostnað.

Þegar síðan fasteignaverð hrundi voru lánin sem e.t.v. höfðu verið fyrir 80-90% af kaupverði hærri heldur en verðmæti fasteignarinnar. Það sem þeir höfðu lagt til við húsakaupin hvarf algjörlega.

 Kaupverð fasteigna er jafn sveiflukennt í löndum með sterkan gjaldmiðil. Ef menn á Grikklandi keyptu eign fyrir hrun í Evrum er líklegt að lánin sem þó eru ekki vísitölutryggð séu nú mun hærri en sem nemur mögulegu söluverði eignanna. Launin hafa lækkað og þeir eru í sömu súpunni og Íslendingar. 

Eitt af því sem menn gagnrýna við vísitölutryggð lán er að þau lækka lítið í upphafi, svo lítið að krónutalan hækkar þrátt fyrir afborganir. Auk þess að krónutöluvillan leikur menn hér grátt þ.e. þá eru menn hér að gagnrýna ákveðinn útfærslu vísitölulána sem er alls ekki nauðsynlegur hluti þeirra þ.a. að þau eru jafngreiðslulán. Jafngreiðslan er höfð til hagsbóta fyrir lántaka.  

Til að skýra hvað jafngreiðslulán er þá ætla ég að taka dæmi um lán sem ekki er jafngreiðslulán.

Nú tekur maður lán sem er 20 milljónir með 6% vöxtum til 20 ára. Afborganir eru sem hér segir.

Samkvæmt þessu verður greiðslubyrðin 540 þúsund krónum lægri eftir 10 ár og loka greiðslan verður 1.140.000 kr. lægri en sú fyrsta.

Ef að líkum lætur þá hækkar þú í tign og færð hærri laun með tímanum. Jafngreiðslulán gera ráð fyrir því að þú greiðir alltaf sömu upphæðina út lánstímann. Þú tekur sem sagt lán fyrir hluta af greiðslunum í byrjun og greiðir það niður þegar vextirnir lækka. Sumum finnst þetta kostur. Gallinn er sá að þú tekur hærra lán af því það sem skiptir þig máli er að geta borgað fyrstu afborganir. Auk þess borgar þú meira í heildina en ella því að þú borgar lánið hægar niður í upphafi og greiðir því hærri vexti þá.  

Heildar vextir eru 12.600.000 kr. ef ekki er um jafngreiðslulán að ræða en 14.874.000 kr. miðað við jafngreiðslu. (Bæði dæmin eru án verðbreytinga). Sá sem tekur jafngreiðslulánið greiðir 1.744.000 kr. á ári. (Í báðum tilfellum eru reiknaðar afborganir einu sinni á ári.) Afborganir af láni sem ekki er jafngreiðslulán eru því þyngri fyrstu 8 árin.

Í Bandaríkjunum eru lánin ekki vísitölutryggð. Bankarnir gátu engu að síður platað fólk. Fjarmálasnillingarnir hjá virtum stofnunum töldu mönnum trú um að þeir gætu grætt á því að taka lán út á húsin sín sem þeir áttu jafnvel skuldlaus. Þetta átti í raun að vera ókeypis auður. Sömu menn sýndu fólki fram á að það gæti fjárfest hlutabréfum og grætt heil ósköp. Nú er verið að bera þetta fólk út úr húsunum sínum. Virtar lánastofnanir eins og Bank of Ameríka sem var eins konar sparisjóður þeirra Ameríkumanna mat veðhæfi eigna langt umfram raunverulegt verðmæti þeirra og lánaði á þeim grundvelli 100% lán. Nú er verið að bera fólkið út.

Mönnum svíður að aðeins lántakendur þurfi að taka á sig áhættuna af hruni eins og hér varð. Fullyrðingin er að vísu ekki alveg rétt. Mikið af töpuðum kröfum komu niður á eigendum þeirra. Samt sem áður tel ég að taka megi tillit til þessara hugmynda án þess að varpa vísitölutryggingu fyrir róða. Menn hafa bent á það að Evrópureglur krefjast fyrirsjáanleika á greiðslubyrgði og því sé vísitölubinding ólögleg. Ég tel að aldrei sé um fullkominn fyrirsjáanleika að ræða. Það er hægt að auka fyrirsjáanleikann með því að hafa þak á vísitöluhækkuninni. Fari verðbólga yfir ákveðin mörk þá beri lánveitandinn áhættuna af því. Hann hefur meiri möguleika að tryggja sig fyrir því.

Það sem menn tala lítið um er að ávöxtunarkrafan þ.e. vextir af vísitölutryggðum lánum er allt of há. Ég tala ekki um þegar við bætist ríkistrygging á þeim. Eðlilegir vextir af ríkistryggðum bréfum ættu að vera nær núllinu, alla vega innan við 1% í stað 5-6% eins og var. Á töflunni hér á undan má sjá hversu mikið fer í vexti. Það munar miklu hvort vextir eru 1% eða 6%

Ef þeir væru 1% yrði vaxtabyrðin á 20 árum rúmar 2 milljónir í stað 14,8 milljóna af jafngreiðsluláni. Jafnvel þó ríkið tæki 2% fyrir ríkisábyrgðina þá yrðu heildargreiðslur 6,8 milljónir í stað 14,8 milljóna  

Það er mikilvægt að vernda höfunda og rétt þeirra.
Reglur í lýðræðisríki er þannig að þær eiga að vera í samræi við sóma almennings. Þær styðja ekki við lægstu hvatir heldur eitthað sem býr í okkur og notuð hafa verið virðingarfull nöfn um eins og samkennd og heiður.
Við skulum taka einfalt dæmi.
Ef allir fengju sitt fram væri þeirra leið alltaf í rétti þ.e. aðalbraut og hinir yrðu að víkja. Það gengi hins vegar ekki upp því þeir ættu sama rétt á að þeirra leið væri aðalbraut.
Við getum gefið ákveðnum meiri rétt eða verndað réttindi þeirra umfram aðra ef fyrir því finnast málefna rök. Þau rök eru málefnaleg sem einhver samvitund í okkur sættir sig við.
Þegar sett eru lög um verndun ákveðna sérhagsmuna sem í sjálfu sér eru málefnaleg rök fyrir eins og tildæmis réttindum höfunda er hætt við því að rödd almennings sem illa þekkir málið víki fyrir rödd þeirra sem hagsmuni hafa af vernduninn. Þannig geta lög sem í sjálfu sér eiga rétt á sér gefið þeim sem verndar nýtur meiri réttindi en almenningur telur sanngjarnt.
Ég efast um að almenningur styðji þann rétt arkitekta að geta ráðskast með hús sem viðkomandi hefur fengið vel borgað fyrir að hanna eins og hann sé meðeigndi. Texti arkitekta er misjafn en ég hef heyrt 2% af byggingarkostnaði. Verk sem ekki er talið til meiri fjárverðmæta en sem nemur 2% af byggingarkostnaði og viðkomandi hefur fengið borgað fyrir gefur viðkomandi ákveðinn eignarrétt yfir eignni og eingu má beyta nema með hans samþykki. Eignarréttur hans er þá af höfundasköpninni einhvers konar sæmdarréttur.
Hvernig getur arkitektin verndað sinn rétt. Hann getur haft heimasíðu með frum útliti hvers verks sem hann hannar og hægt er að banna að bygging sem hann hefur hannað og síðan hefur verið breytt án hans samþykkis verði kennd við hann. Þá er hægt að hafa sérstaka vernd á einstökum verkum arkitekta sem þykja merk byggingasögulega og listsögulega. Þá myndi slík vernd lúta sömu lögmálum og vernd eldri bygginga. Arkitektinn getur sótt um slíka vernd sjálfur og verður þá að sýna fram á mikilvægið. Þá er hægt að láta opinberar byggingar sem standa þar sem almenningur sér og eru einstakar að gerð lúta strangar vernd. Ég er t.d. á því að almenningur vilji ekki klastra einhverri viðbót við Norrænahúsið eða Hörpuna.
Verndunin ætti fyrst og fremst að þjóna hagsmunum heildarinnar en ekki dutlungum einstra manna sem fengnir hafa verið til að hanna hús.
Það sem vakti þessar hugsanir eru annað dæmi um höfundarétt sem getur verið til tjóns en því miður hef ég ekki nægjanlega þekkingu til að bera til að fullyrða neitt í þessum efnum.
Nokkur amarísk hugbúnaðarfyrirtæi hafa algjöra einokun á sínu sviði. Má þar fyrst nefna Adobe og Microsoft. Hætt er við að slík einokun leiði til hærra verðs til neytenda og ekki er um neinar smá upphæðir að ræða. Það er nánast stjarnfræðilegar upphæðir sem eigendur Microsoft hafa safnað sér.
Það sem ég ekki veit er hvort þessi einokunarstaða er til kominn vegna verndunarreglna eða skorti á stöðlun og opnun á hugbúnaði. Þegar menn færðu sig yfir í Word á sínum tíma frá hinu allsráðandi Word Perfect olli það dómínóáhrifum. Maður varð að vera með Word til að geta skipst á skjölum við aðra. IBM var risi á undan Microsoft sem setti staðla fyrir allan iðnaðinn. Aðrir gátu notað þá staðla.
Microsoft hefur sett staðla sem eru í því fólgnir að þeir segja framleiðendum hvað gengur með þeirra hugbúnaði og allir verða að laga sig að því. Þeir haf ekki eingöngu haft einokun heldur fulla stjórn á gerð hugbúnaðar fyrir PC tölvur.
Mínar hugmyndir eru þær að fyrirtæki í slíkri einokunaraðstöðu verði að lúta ákveðinni alþjóðlegri stöðlunarstjórn, sem er samansett af fulltrúm neytenda og framleiðenda. Þetta ráð setji staðla sem eru opnir og öllum aðgengilegir og því gæti hver sem til þess hefur burði samið stýrikerfi sem gengur við allt eins og Windows.
Þá verður að takmarka verndun á hugverkum þeirra þannig að þeir fái réttláta umbun fyrir nýjungar en loki ekki jafnframt aðra frá samkeppni.